از جمله گروه هايي كه در قرآن كريم از آنها يادشده است، يأجوج و مأجوج مي باشند، از آنجا كه قرآن كريم تمامي داستان ها را بخاطر عبرت آموزي نقل كرده است لذا در اكثر آنها مخصوصاً داستان هايي كه اهميت كمتري نسبت به ساير داستان ها از قبيل داستان حضرت موسي ـ عليه السّلام ـ دارند، نهايت اختصار گويي رعايت شده و غالباً به ذكر نامي از آنها اكتفا گرديده است. از اين گذر اصل و نسب انان و اين كه در كدام منطقه از جهان بوده اند يا از كدام نژاد و قبيله بوده و عاقبتشان چه شده است در پرده اي از ابهام مانده است. لذا بيشتر مفسران و دانشمندان در صدد يافتن جواب اين سؤالات برآمده و سخناني را گفته اند كه كمتر مي توان به درستي آنها اطمينان پيدا نمود، مخصوصاً زماني كه اين نظريه ها زياد بوده و تفاوت هاي چشمگيري نيز با هم داشته باشند.
در قرآن دو بار کلمات یاجوج و ماجوج وارد شده است.
یکی از آنها در مورد داستان ذوالقرنین است.
در داستان قرآن آمده است که ذوالقرنین در ابتدا بسمت غرب یا محل غروب خورشید عزیمت کرد و در آنجا گروهی را یافت که برای آنها جز خورشید پوشش دیگری نبود.
پس از ماجراهایی که در قرآن شرح آن آمده است، ذوالقرنین بسمت محل طلوع خورشید یا مشرق حرکت نمود و در آنجا گروهی را یافت که زبانی را متوجه نمی شدند.
طبق آیات قرآن آنها از گروه یاجوج و ماجوج به ذوالقرنین شکایت کردن و از وی خواهش کردند تا بین آنها و گروه یاجوج و ماجوج سد و مانعی را قرار دهد:
قَالُوا یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ إِنَّ یَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَکَ خَرْجًا عَلَى أَن تَجْعَلَ بَیْنَنَا وَبَیْنَهُمْ سَدًّا[۱]
«گفتند اى ذوالقرنین یاجوج و ماجوج سخت در زمین فساد مىکنند آیا [ممکن است] مالى در اختیار تو قرار دهیم تا میان ما و آنان سدى قرار دهى[سد را دوباره تعمیر کنی]»
ذوالقرنین به آنان گفت من احتیاجی به کمک مالی ندارم وفقط به نیروی انسانی شما برای تعمیر این سد نیازمندم.
پذیرفت و با کمک خودشان، سدی برایشان ساخت. سدی که بر اساس آموزه های قرآنی از آهن بود و پوشش آن هم فلز مذاب بود.
در پایان ذوالقرنین به آنها گفت هر گاه این سد شکسته شود، آنگاه در صور دمیده خواهد شد و وعده الهی تحقق می یابد:
«تصویر سد یاجوج و ماجوج»
قَالَ هَذَا رَحْمَهٌ مِّن رَّبِّی فَإِذَا جَاء وَعْدُ رَبِّی جَعَلَهُ دَکَّاء وَکَانَ وَعْدُ رَبِّی حَقًّا وَتَرَکْنَا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ لِّلْکَافِرِینَ عَرْضًا [۲]
«گفت این رحمتى از جانب پروردگار من است و[لى] چون وعده پروردگارم فرا رسد آن [سد] را درهم کوبد و وعده پروردگارم حق است در آن روز آنان را رها مىکنیم تا موجآسا بعضى با برخى درآمیزند و [همین که] در صور دمیده شود همه آنها را گرد خواهیم آورد آن روز جهنم را آشکارا به کافران بنماییم»
ایه دیگری که در قرآن از یاجوج و ماجوج سخن رفته در سوره مبارکه انبیاء قرار دارد.
در این سوره نیز آمدن یاجوج و ماجوج نشانه نزدیکی تحقق وعده الهی شمرده شده است.
حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن کُلِّ حَدَبٍ یَنسِلُونَ وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِیَ شَاخِصَهٌ أَبْصَارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یَا وَیْلَنَا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِّنْ هَذَا بَلْ کُنَّا ظَالِمِینَ وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِیَ شَاخِصَهٌ أَبْصَارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یَا وَیْلَنَا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَهٍ مِّنْ هَذَا بَلْ کُنَّا ظَالِمِینَ إِنَّکُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ لَوْ کَانَ هَؤُلَاء آلِهَهً مَّا وَرَدُوهَا وَکُلٌّ فِیهَا خَالِدُونَ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَهُمْ فِیهَا لَا یَسْمَعُونَ إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِکَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ لَا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا وَهُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ لَا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَهُ هَذَا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاء کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِیدُهُ وَعْدًا عَلَیْنَا إِنَّا کُنَّا فَاعِلِینَ وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ[۳]
«تا وقتى که یاجوج و ماجوج [راهشان] گشوده شود و آنها از هر پشتهاى بتازند و وعده حق نزدیک گردد ناگهان دیدگان کسانى که کفر ورزیدهاند خیره مىشود [و مىگویند] اى واى بر ما که از این [روز] در غفلت بودیم بلکه ما ستمگر بودیم در حقیقتشما و آنچه غیر از خدا مىپرستید هیزم دوزخید شما در آن وارد خواهید شد
اگر اینها خدایانى [واقعى] بودند در آن وارد نمىشدند و حال آنکه جملگى در آن ماندگارند براى آنها در آنجا نالهاى زار است و در آنجا [چیزى] نمىشنوند بىگمان کسانى که قبلا از جانب ما به آنان وعده نیکو داده شده است از آن [آتش] دور داشته خواهند شد
صداى آن را نمىشنوند و آنان در میان آنچه دلهایشان بخواهد جاودانند دلهره بزرگ آنان را غمگین نمىکند و فرشتگان از آنها استقبال مىکنند [و به آنان مىگویند] این همان روزى است که به شما وعده مىدادند روزى که آسمان را همچون در پیچیدن صفحه نامهها در مىپیچیم همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم دوباره آن را بازمىگردانیم وعدهاى است بر عهده ما که ما انجامدهنده آنیم و در حقیقت در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.»
اخوان الصفا در مورد محل زندگی قوم یاجوج و ماجوج، ابتدا مراتب ارض را بیان می دارند و آن را شامل دو نیمه می دانند که نیمی از آن در آب و نیمی دیگر بیرون است.
آنها سپس نیم بیرون از آب را شامل اقالیم مختلف دانسته و تنها ربعی از آن را ربع مسکون خوانده اند، دریایی که منسوب به دریای یاجوج و ماجوج است را بیرون از ربع مسکون و از دریاهای محیط بر آن دانسته اند و آورده اند:
«و أما بحر الغرب و بحر یأجوج و مأجوج، و بحر الزّنج، و بحر الزانج، و البحر الأخضر، و البحر المحیط فخارج عن هذا الرّبع المسکون» [۴]
در حدیثی از پیامبر اکرم ص مرویست که فرمودند:
«در روز قیامت خداوند به آدم علیه السلام گوید برخیز و آتش بیفروز.
آدم عرض می نماید: چه مقدار به آتش می روند؟
به او گفته می شود: از هر هزار نفر ۹۹۹ نفر به آتش خواهند رفت.
وقتی که صحابه این سخن را شنیدند غمگین شده و به گریه پرداختند.
پیامبر اکرم وقتی چنین دید فرمود: عنل کنید و بشارت باد شما را به کسی که جان محمد در دست قدرت اوست با شما دو گروه از موجودات هستند که بیش از آنها نبودند هلاک شدگان از بنی آدم و بنی ابلیس.
به پیامبر گفته شد: این دو گروه چه کسانی هستند؟
فرمود: یاجوج و ماجوج.
پس صحابه بی غم شدند.
آنگاه پیامبرفرمود: عمل کنید و شاد باشید بدان خداى که نفس محمد در قدرت اوست که شما در میان مردمان روز قیامت نباشید مگر چون خالى در پهلوى شتر، یا چون نشانى در پاى ستور.»[۵]
حدیث دیگری نزدیک به همین مضمون می گوید در هنگامى که پیامبر خدا (ص) آیه: إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْءٌ عَظِیمٌ را قرائت کرد فرمود: «آیا مىدانید آن چه روزى است؟ آن روزى است که به آدم (ع) گفته مىشود: برخیز بهره دوزخ را از فرزندانت بفرست. مىگوید: چقدر؟
پاسخ داده مىشود:
از هر هزار نفر نهصد و نود و نه نفر را به دوزخ و یک تن را به بهشت روانه کن».
راوى مىگوید: پس مردمان نومید شدند و همه روز مىگریستند و دست از کار و مشاغل خود کشیدند. پیامبر (ص) به سوى آنها آمد و فرمود: «چرا کار نمىکنید؟» عرض کردند: پس از آنچه براى ما گفتى چه کسى مىتواند کار کند؟
فرمود: «شما میان امّتهاى دیگر چه اندازهاید؟ کجایند قاویل و ثاریس و منسک و یأجوج و مأجوج، امّتهایى که شماره آنها را جز خدا نمىداند.
شما در میان امّتهاى دیگر مانند یک موى سپید در پوست گاو سیاه و یا نشانى بر بازوى چارپا هستید»[۶]
حذیفه گوید از رسول خدا از یاجوج و ماجوج پرسیدم.
حضرت فرمود: یاجوج امتی هستند و ماجوج امتی دیگر.
هر یک از این دو امت شامل چهار گروه هستند و هیچ یک از آنها نمی میرد مگر اینکه هزار پسر از خودش بر جای می گذارد که تمامیشان دارای سلاح هستند.
گفتم ای پیامبر خدا آنها را برایم وصف نما؟
حضرت فرمود : آنها سه صنف دارند؛
صنفی از آنها مانند ارز هستند.
گفتم ای پیامبر خدا ارز چیست؟ حضرت فرمودند:
نوعی از درختی تنومند در شام.
صنفی دیگر از آنها دارای طول و عرض مساویند.
این گروه را نه آن و نه کوه ممانعت نمی نماید. و گروهی دیگر از آنها[۷]
در قاموس قرآن آمده است: مراد از یأجوج و مأجوج در قرآن مجید باحتمال قوى مردم چین و مغولاناند.[۸]
حضرت علی (ع) گروه یاجوج و ماجوج را از فرزندان آدم ندانسته و می فرماید:
«هزار و دویست صنف از مخلوقات خدا در خشکیند و هزار و دویست صنف از مخلوقات خدا در دریایند و انواع بنی آدم هفتاد نوع هست بجز یاجوج و ماجوج.»[۹]
جزری، نسناس را همان یاجوج و ماجوج خوانده است و می گوید:
«النسناس قیل: هم یأجوج و مأجوج، و قیل: خلق على صوره الناس أشبهوهم فی شیء، و خالفوهم فی شیء و لیسوا من بنی آدم و قیل هم من بنی آدم، و منه الحدیث” إن حیا من عاد عصوا رسولهم فمسخهم الله نسناسا، لکل رجل منهم ید و رجل من شق واحد ینقرون کما ینقر الطائر، و یرعون کما ترعى البهائم»[۱۰]
در معجم مصلحات و الاظ فقهیه تعبیر جالبی از این دوقوم می آید که از یک آیه قرآنی گرفته شده است.
در این کتاب آمده است که در قول خدا «وَ هذا مِلْحٌ
أُجاجٌ»[۱۱] اجاج تاکید بر شدت نمکین بودن و اجاج تاکید بر شدت حرارت است.
و بدینطریق است معنای یاجوج و ماجوج . چرا که ایشان به آتش مشتعل شباهت دارند.[۱۲]
درکتاب تحقیق در کلمات قرآن کریم ذیل ایه من کل حدب ینسلون در مورد محل زندگی قوم یاجوجوماجوج آمده است که:« مکان زندگی ایشان هم باید نسبت به محل زندگی انسانها اشرافیت داشته باشد. چرا که در این آیه سخن از از سیر ایشان از مکان مرتفع است بدون حضور مانع و حاجز.»[۱۳]
در تفسیر قمی در مورد یاجوج و ماجوج آمده است که ایشان در آخرالزمان به زمین خواهند و آدمیان را می خورند.
در حدیث دیگری نیز آمده که به هنگام نزول یاجوج و ماجوج جبرئیل بزمین آمده وبرخی از شعائر مقدس را به آسمان خواهد برد:
«فإذا کان عند خروج یأجوج و مأجوج أرسل اللّه تعالى جبرئیل فرفع من الأرض القرآن و العلم و الحجر من رکن البیت و مقام ابراهیم و تابوت موسى بما فیه .»[۱۴]
از پیامبر اسلام مرویست که فرمودند:
«لا إله إلّا اللّه ویل للعرب من شر قد اقترب فتح الیوم من ردم یأجوج و مأجوج مثل هذه و حلق- قلت یا رسول اللّه (صلّى اللّه علیه و آله و سلم)! أنهلک و فینا الصالحون؟ قال: نعم إذا کثر الخبث»[۱۵]
باید دانست که مراد از یاجوج و ماجوج موجوداتی غیر از بنی آدم هستند،
چنانکه در روایت امیر المومنین نیز بدان اشاره شده است.
این موجودات برابر با جوتون ها یا گایانت های آدمخوار اساطیر اسکاندیناوی میباشند که در جوتون هایم زندگی می کنند.
جوتون‌ها یا گایانت‌ها گروهی از ارواح طبیعی هستند (نژادی غیر از انسان) که دارای نیرویی فوق بشری بوده و بعضی اوقات در مقابل نژادهای اثیر و ونیر قرار می‌گیرند.
اگرچه آنها می‌توانند غالباً با هر یک از این دو گروه خدایان آمیخته و با آنها ازدواج نمایند.
جوتون‌هایم یکی از نه قسمت عالم است که دارای کوه‌های مرتفع و دره‌های عمیق می‌باشد.
جوتون‌ها دو طایفه عمده دارند: گایانت‌های سنگی یا صخره‌ای Rock Giants و گایانت‌های یخی Frost Giants.
ذکر این نکته نیز ضروری به نظر میرسد که به دو قسمت جوتون هایم که گایانت های یخی و گایانت های صخره ای در آن ساکن هستند در منابع اسلامی جابلقا و جابرسا گفته می شود.
در مورد يأجوج و مأجوج نظرات گوناگوني ارائه شده است كه به تعدادي از آنها اشاره مي شود.
1. اينان دو قبيله از نوادگان حضرت نوح(ع) بوده اند. بدين گونه كه يافث پسر نوح به سرزمين هاي شرقي مهاجرت نموده و در آنجا سكني گزيد و صاحب پنج پسر شد كه يكي از آنها اشار نام داشته و فرزندان او به يأجوج و مأجوج خوانده مي شوند[۱۶].
2. حديثي از پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ نقل شده است كه يأجوج و مأجوج دو قبيله بوده اند كه از حيث شكل ظاهري و جسماني بسيار بزرگ بوده و با انسان هاي كنوني تفاوت فاحشي داشته اند اما از آنجائي كه حديث مزبور داراي سند معتبر و متن متقني نمي باشد، لذا قابل اعتماد نيست[۱۷]. جالب اين است كه فخر رازي مي گويد، عده اي گفته اند يأجوج و مأجوج در نهايت كوچكي جثه بوده اند[۱۸].
3. روايت ديگري هم آورده شده است كه اميرالمؤمنين علي ـ عليه السّلام ـ ميفرمايد: كه يأجوج و مأجوج از جنس بشر نبوده اند[۱۹] اما فخر رازي باز هم آورده است كه آنان از جنس بشر بوده اند. همچنين ابن كثير مي گويد: يأجوج و مأجوج از ميان كوه های مشرق بر بلاد تركان حمله آورده و فساد كرده زراعت ها و چارپايان و انسان ها را نابود گردانيده اند[۲۰].
4. علامه طباطبايي در تفسير شريف الميزان با استناد به برخي شواهد تاريخي و گفته هايي از تورات مي فرمايد: از اين نقل قول ها چنين استفاده مي‌شود كه آنها امت يا امت هايي عظيم (و پرجمعيت) بوده كه در قسمت هاي بالاي شمال آسياي آن زمان، مي زيسته اند و مردماني جنگجو و معروف به غارت گري بوده اند. از سويي تاريخ هم گواهي مي دهد كه اين مناطق موطن امتي بزرگ و وحشي بوده كه جمعيتشان رو به فزوني مي نهاد و به كشورهاي همجوار چون چين حمله برده و به ساير نقاط مهاجرت كرده اند[۲۱].
سپس علامه بزرگوار از مولانا ابوالكلام آزاد نقل مي كند كه بحث از تحولات لغات اين را مي رساند كه يأجوج مأجوج همان مغول بوده است، اين دو كلمه از زبان چيني منگوك و منچوك درقرآن به زبان عربي بيان شده و يأجوج و مأجوج خوانده مي شوند. در ترجمه هايي كه به زبان يوناني براي اين دو كلمه نقل كرده اند گوگ و ماگوگ مي شود که شباهت كاملي بين ماگوك يوناني و منگوك چيني وجود دارد. معلوم مي شود كه اين دو كلمه همان لغات چيني هستند.
هم چنانكه منغول و مغول نيز از آن مشتق گرديده است. كه اينان به طرف چين سرازير شده و از طريق قفقاز[۲۲] به ارمنستان و ايران و ديگر نواحي هجوم مي آورند[۲۳].
در تفسير نمونه آمده است كه در تورات در كتاب حزقيل فصل 38 و 39 و نيز كتاب رؤياي يوحنا فصل بيستم از آنها به عنوان گوگ و ماگوگ ياد شده است كه معرّب آن يأجوج و مأجوج مي باشد[۲۴].
در نهايت مي توان از مجموع سخنان نتيجه گرفت كه اينان از جنيان نبودند. اما درمورد خروج آن دو در آخرالزمان و ظهور حضرت مهدي(عج) دليل استواري وجود ندارد.
برخي به ذيل آيه 100 سوره كهف در مورد خروج اين دو استدلال کرده اند كه فرموده است: پس زماني كه بيايد وعده پروردگار من آن را در هم مي كوبد و وعده پروردگارم حق است. صاحب تفسير قمي حديثي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ نقل كرده كه مي فرمايد: قبل از روز قيامت در آخرالزمان سد ذوالقرنين منهدم مي شود و يأجوج و مأجوج خروج مي كنند و مردم را مي خورند[۲۵] (و قتل عام مي كنند).
غير از اين مورد نظرات ديگري درباره اين آيه شريفه ارائه شده است كه به بحث ما مربوط مي گردد از جمله:
الف: مراد از وعده الهي باز شدن راه يأجوج و مأجوج مي باشد چرا كه موقعي كه ذوالقرنين ساختن سد را تمام نمود گفت: اين از رحمت پروردگار من است و زماني كه وعده او برسد آن را درهم مي كوبد و راه باز مي شود.
ب: مراد از وعده الهي روز قيامت است[۲۶].
اما نمي توان نظر اول را درست دانست چرا كه ظاهر آيه شريفه اين است كه وعده الهي متاخر از فتح يأجوج و مأجوج است و از طرفي آيات بعدي نظر دوم را تقويت مي كند كه از قيامت و نشانه هاي آن صحبت مي كند؛ بنابراين اين احتمالات قابل اثبات نيستند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1- كتاب تاريخ عصر ظهور نويسنده:سيد محمد صدر.
2- تفسير الميزان نويسنده:علامه طباطبايي جلد 12 و 13.
پي نوشت ها:
[1] ـ سوره مبارکه کهف، ایه ۹۴
[۲] ـ سوره مبارکه کهف، آیات ۹۸ تا ۱۰۰
[۳] ـ سوره مبارکه انبیاء، آیات ۹۶ تا ۱۰۵
[۴] ـ رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج۱، ص: ۱۶۴
[۶] ـ تفسیر راه روشن، جلد۷، ص: ۳۲۷
[۷] ـ بحارالأنوار ج : ۶ ص : ۲۹۷ ، وَ وَرَدَ فِی الْخَبَرِ عَنْ حُذَیْفَهَ قَالَ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص عَنْ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ قَالَ یَأْجُوجُ أُمَّهٌ وَ مَأْجُوجُ أُمَّهٌ کُلُّ أُمَّهٍ أَرْبَعُمِائَهِ أُمَّهٍ لَا یَمُوتُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ حَتَّى یَنْظُرَ إِلَى أَلْفِ ذَکَرٍ مِنْ صُلْبِهِ کُلٌّ قَدْ حَمَلَ السِّلَاحَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صِفْهُمْ لَنَا قَالَ هُمْ ثَلَاثَهُ أَصْنَافٍ صِنْفٌ مِنْهُمْ أَمْثَالُ الْأَرْزِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْأَرْزُ قَالَ شَجَرٌ بِالشَّامِ طَوِیلٌ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ طُولُهُمْ وَ عَرْضُهُمْ سَوَاءٌ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ لَا یَقُومُ لَهُمْ جَبَلٌ وَ لَا حَدِیدٌ وَ صِنْفٌ مِنْهُمْ یَفْتَرِشُ أَحَدُهُمْ إِحْدَى أُذُنَیْهِ وَ یَلْتَحِفُ بِالْأُخْرَى وَ لَا یَمُرُّونَ بِفِیلٍ وَ لَا وَحْشٍ وَ لَا جَمَل وَ لَا خِنْزِیرٍ إِلَّا أَکَلُوهُ مَنْ مَاتَ مِنْهُمْ أَکَلُوهُ مُقَدِّمَتُهُمْ بِالشَّامِ وَ سَاقَتُهُمْ بِخُرَاسَانَ یَشْرَبُونَ أَنْهَارَ الْمَشْرِقِ وَ بُحَیْرَهَ طَبَرِیَّه
[۸] ـ قاموس قرآن، ج۱، ص: ۴۷
[۹] ـ الکافی، ج۸، ص: ۲۲۰، سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع عَنِ الْخَلْقِ فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفاً وَ مِائَتَیْنِ فِی الْبَرِّ وَ أَلْفاً وَ مِائَتَیْنِ فِی الْبَحْرِ وَ أَجْنَاسُ بَنِی آدَمَ سَبْعُونَ جِنْساً وَ النَّاسُ وُلْدُ آدَمَ مَا خَلَا یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوج
[۱۰] ـ مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ۲۶، ص: ۲۱۰
[۱۱] ـ سوره فاطر، الآیه ۱۲
[۱۲] ـ معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه، ج۱، ص: ۶۰، الملح الشدید الملوحه، أج المایؤج: اشتدت ملوحته و ، و قوله تعالى:. وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ. تأکید لشده ملوحته، و أجیج النار لشده حرارتها، و منه یأجوج و مأجوج شبّهوا بالنار المضطرمه
[۱۳] ـ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۲، ص: ۱۷۶، أی من کلّ موضع مرتفع مشرف الى الانخفاض یسرعون، فلا یکون الارتفاع حاجزا بینهم و بین سیرهم و حرکتهم، و فی هذا التعبیر إشاره أیضا الى حدّه سیرهم و سرعته، و الى تسلّطهم و إحاطتهم
[۱۴] ـ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقران، ج۱۸، ص: ۲۲۲
[۱۵] ـ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۸، ص: ۲۲۲
[۱۶] . آلوسي بغدادي، تفسير روح المعاني، بيروت، داراحياي التراث، چهارم، 1405ق، ج 16، ص 38.
[۱۷]. قرطبي، الجامع لاحكام القرآن، بيروت، داراحياء التراث، 1405ق، ج 11، ص 56.
[۱۸] . فخر رازي، التفسير الكبير، بيروت، داراحياء التراث، سوم، بي تا، ج 21، ص 170.
[۱۹] . الحويزي، تفسير نورالثقلين، قم، اسماعيليان، 1370، ج 3، ص 307، ح 228.
[۲۰] . سعيد حوي، الاساس في التفسير، مصر، دارالسلام، 1412ق، ج 6، ص 3226.
[۲۱] . محمد حسين طباطبائي، تفسير الميزان، ترجمه موسوي همداني، قم، دفتر انشارات اسلامي، ج 13، ص 525.
[۲۲] . همان منطقه اي است كه سد معروف به سد ذوالقرنين آنجاست.
[۲۳] . طباطبايي، پيشين، ص 541.
[۲۴] . ناصر مکارم شيرازي، تفسير نمونه، قم، دارالكتب الاسلاميه، ج 12، ص 551.
[۲۵] . علي بن ابراهيم قمي، تفسير قمي، قم، دارالكتاب، 1267، ج 2، ص 222.
[۲۶] . همان، ج 2، ص 76.
تبادل لینک هوشمند 
خبرنامه وب سایت: